در اکثر موجودات دو جنس مذکر و مؤنث وجود دارد و هر جنس دستگاه تناسلی مخصوص خود دارد. دستگاه تناسلی در هر جنس شکل و ساختار خاص خود را دارد. امّا وظیفة آنها در هر حال تولید، تغذیه و انتقال تخمک (در زن) و اسپرم (در مرد) است. وجود این دو سلول برای تشکیل سلول اول جنین یعنی تخم لازم است. بر خلاف دستگاه تناسلی زنان که همة اجزاء آن در داخل لگن قرار گرفته است، اجزاء دستگاه تناسلی مردان هم در داخل و هم در خارج لگن قرار دارند. دستگاه تناسلی مردانه شامل قسمتهای زیر است:
بیضهها
لولهها خارج کننده به نام اپی دیدیم و وازدفران
غدد ضمیمه شامل پروستات و غدد منی ساز
آلت مردانه
در مردی که به بلوغ رسیده است، دو بیضه - که در داخل کیسة بیضه در خارج بدن قرار گرفتهاند- وظیفة تولید و نگهداری میلیونها سلول اسپرم را بر عهده دارند. بیضهها تخم مرغی شکل هستند و حدود ۵ سانتیمتر طول و ۳ سانتی متر قطر دارند. بیضهها علاوه بر تولید و نگهداری اسپرم، بخشی از دستگاه غدد درون ریز بدن هستند که هورمونهای مردانه مانند تستوسترون را تولید میکنند. تستوسترون نقش اساسی در بلوغ پسر دارد و با پیشرفت بلوغ، بیضهها مقدار بیشتری از این هورمون تولید میکنند. تستوسترون هورمونی است که باعث میشود پسران صدای بمتر و کلفتتری پیدا کنند، بدنشان عضلانی شود، موهای بدن و صورتشان رشد کند. این هورمون همچنین تولید اسپرم را تحریک میکند. اپیدیدیم و وازدفران لوله های نازک و درازی هستند که از بیضهها شروع میشوند و مایع حاوی اسپرم که منی نامیده میشود را به بیرون انتقال میدهند. این مجاری به همراه بیضهها در داخل عضو کیسه مانندی به نام کیسه بیضه یا اسکروتوم قرار میگیرند. این کیسه در خارج بدن قرار دارد و وظیفة آن تنظیم دمای بیضههاست. بیضهها برای داشتن فعالیت مناسب باید در دمای پایینتر از دمای بدن باشند و به همین دلیل خارج بدن قرار دارند. کیسة بیضه با کوچک و بزرگ شدن، بیضهها را به بدن نزدیک و یا از آن دور میکند. زمانیکه بدن سرد است –مثلاً موقع شنا در آب سرد- کیسه بیضه منقبض میشود و بیضهها را به بدن نزدیک میکند تا از گرمای آن استفاده کند. امّا زمانیکه بدن گرم است، کیسة بیضه شل میشود تا بیضهها از بدن دور شوند و بتوانند خنک شوند. مغز و دستگاه عصبی هدایت این تنظیم دمای بیضهها توسط کیسة بیضه را بر عهده دارند
غدد ضمیمه دستگاه تناسلی شامل غدد منی ساز و پروستات وظیفة تولید مایع لازم برای روان کردن لولههای خارج کننده و تغذیه اسپرم را بر عهده دارند. وازدفران که ادامة اپیدیدیم است به غدد منی ساز که در طرفین مثانه قرار گرفتهاند میرسد. غدد پروستات که مسؤول تولید بخشی از مایع منی است، در پایین مثانه قرار گرفته است. این غدد مجاری انزال (مجاری خارج کننده منی) که ادامة وازدفران است را احاطه میکند. مجاری انزال با عبور از داخل پروستات به داخل پیشابراه باز میشود. پیشابراه از مثانه شروع میشود و تا داخل آلت مردانه امتداد مییابد. پیشابراه مسؤول خارج کردن ادرار و نیز منی است
آلت مردانه از دو بخش تشکیل شده است: بدنه آلت و سر آلت. در نوک آلت در قسمت سر آن یک سوراخ کوچک وجود دارد که خروجی پیشابراه است و ادرار و منی از آن خارج میشوند. آلت ساختمانی اسفنجی شکل دارد که میتواند پر خون شود که باعث بزرگی و سفت شدن آن میشود که این حالت معمولاً در اثر تحریک جنسی اتفاق میافتد و آلت را آمادة وارد شدن به داخل واژن زن میکند. در حالت عادی آلت نرم است. پسران در بدو تولد در سر آلت خود پوست اضافهای دارند که مطابق قوانین اسلامی میبایستی این پوست اضافه برداشته شود. این عمل که ختنه کردن نامیده میشود معمولاً در طی چند روز اول تولد نوزاد پسر انجام میشود. ختنه کردن به رعایت بهداشت کمک میکند و خطر سرطان در آن ناحیه را کم میکند
بیضهها
لولهها خارج کننده به نام اپی دیدیم و وازدفران
غدد ضمیمه شامل پروستات و غدد منی ساز
آلت مردانه
در مردی که به بلوغ رسیده است، دو بیضه - که در داخل کیسة بیضه در خارج بدن قرار گرفتهاند- وظیفة تولید و نگهداری میلیونها سلول اسپرم را بر عهده دارند. بیضهها تخم مرغی شکل هستند و حدود ۵ سانتیمتر طول و ۳ سانتی متر قطر دارند. بیضهها علاوه بر تولید و نگهداری اسپرم، بخشی از دستگاه غدد درون ریز بدن هستند که هورمونهای مردانه مانند تستوسترون را تولید میکنند. تستوسترون نقش اساسی در بلوغ پسر دارد و با پیشرفت بلوغ، بیضهها مقدار بیشتری از این هورمون تولید میکنند. تستوسترون هورمونی است که باعث میشود پسران صدای بمتر و کلفتتری پیدا کنند، بدنشان عضلانی شود، موهای بدن و صورتشان رشد کند. این هورمون همچنین تولید اسپرم را تحریک میکند. اپیدیدیم و وازدفران لوله های نازک و درازی هستند که از بیضهها شروع میشوند و مایع حاوی اسپرم که منی نامیده میشود را به بیرون انتقال میدهند. این مجاری به همراه بیضهها در داخل عضو کیسه مانندی به نام کیسه بیضه یا اسکروتوم قرار میگیرند. این کیسه در خارج بدن قرار دارد و وظیفة آن تنظیم دمای بیضههاست. بیضهها برای داشتن فعالیت مناسب باید در دمای پایینتر از دمای بدن باشند و به همین دلیل خارج بدن قرار دارند. کیسة بیضه با کوچک و بزرگ شدن، بیضهها را به بدن نزدیک و یا از آن دور میکند. زمانیکه بدن سرد است –مثلاً موقع شنا در آب سرد- کیسه بیضه منقبض میشود و بیضهها را به بدن نزدیک میکند تا از گرمای آن استفاده کند. امّا زمانیکه بدن گرم است، کیسة بیضه شل میشود تا بیضهها از بدن دور شوند و بتوانند خنک شوند. مغز و دستگاه عصبی هدایت این تنظیم دمای بیضهها توسط کیسة بیضه را بر عهده دارند
غدد ضمیمه دستگاه تناسلی شامل غدد منی ساز و پروستات وظیفة تولید مایع لازم برای روان کردن لولههای خارج کننده و تغذیه اسپرم را بر عهده دارند. وازدفران که ادامة اپیدیدیم است به غدد منی ساز که در طرفین مثانه قرار گرفتهاند میرسد. غدد پروستات که مسؤول تولید بخشی از مایع منی است، در پایین مثانه قرار گرفته است. این غدد مجاری انزال (مجاری خارج کننده منی) که ادامة وازدفران است را احاطه میکند. مجاری انزال با عبور از داخل پروستات به داخل پیشابراه باز میشود. پیشابراه از مثانه شروع میشود و تا داخل آلت مردانه امتداد مییابد. پیشابراه مسؤول خارج کردن ادرار و نیز منی است
آلت مردانه از دو بخش تشکیل شده است: بدنه آلت و سر آلت. در نوک آلت در قسمت سر آن یک سوراخ کوچک وجود دارد که خروجی پیشابراه است و ادرار و منی از آن خارج میشوند. آلت ساختمانی اسفنجی شکل دارد که میتواند پر خون شود که باعث بزرگی و سفت شدن آن میشود که این حالت معمولاً در اثر تحریک جنسی اتفاق میافتد و آلت را آمادة وارد شدن به داخل واژن زن میکند. در حالت عادی آلت نرم است. پسران در بدو تولد در سر آلت خود پوست اضافهای دارند که مطابق قوانین اسلامی میبایستی این پوست اضافه برداشته شود. این عمل که ختنه کردن نامیده میشود معمولاً در طی چند روز اول تولد نوزاد پسر انجام میشود. ختنه کردن به رعایت بهداشت کمک میکند و خطر سرطان در آن ناحیه را کم میکند